Inleiding

Het nieuws dat de Belgische premier Dewever voluit pleit voor een EU-kernmacht heeft niet weinigen opgeschrikt. Diezelfde dag werd bekend dat de Europese ministers hun militaire hulp aan Oekraïne met miljarden willen verhogen.

Voorzichtig aangelegde mensen vragen zich meteen af: “Waar zijn ze in hemelsnaam mee bezig? Beseffen die mensen dan niet dat dit soort oorlogspraat altijd maar escaleert en dat het eindpunt daarvan alleen een fataal nucleair armageddon kan zijn, waarbij er geen winnaars zullen zijn –  ook Oekraïne niet?”

Ook de pers doet haar duit in het zakje. Zo moet men beleven dat een bekend flamingantisch weekblad, dat traditioneel een eerder pacifistische kaart trekt, zich plots bij het peloton kandidaat-Ruslandbestrijders schaart.

Wijlen Lionel Vandenberghe, die jarenlang voorzitter was van het IJzerbedevaartcomité, pleitte in élk van zijn toespraken voor vrede: het is één van de centrale boodschappen van het IJzertestament: “Nooit meer oorlog”. Het is onbegrijpelijk dat mensen die ooit de IJzerbedevaart bijwoonden nu meegaan met een militaristische escalatie, die door de ijzerbedevaarders van destijds met afgrijzen zou worden afgewezen.

Misschien is dat alles evenwel niet echt onbegrijpelijk. Hierna volgen enkele beschouwingen over de vraag hoe zo’n dingen mogelijk zijn. Daarin zullen psychologische elementen een belangrijke rol spelen. Herbij gaat het niet zozeer om het sinds Covid overbekende mechanisme van de angstzaaierij die de elites de vrijheid verschaft ongestoord hun ding te doen. We willen de aandacht vestigen op minder bekende mechanismen die het denken en voelen van een hele bevolking nochtans op een verkeerd been kunnen zetten.

De feiten

Eerst even de feiten.

Toen in 1991 de Sovjet-Unie in elkaar stortte en het Warschaupact werd opgeheven, verklaarde het Westen op zijn communiezieltje dat de NAVO nooit of te nimmer naar het oosten zou worden uitgebreid. Slechts enkele jaren later, onder Clinton, brak het Westen zijn woord en één na één werden oostelijke landen lid van de NAVO – en trouwens ook van de EU.

Dat wekte in Moskou uiteraard argwaan. Het werd evenwel gloeiend heet toen de Westersen openlijk aanstuurden om de opname van Oekraïne in de EU, maar ook in de NAVO. Daardoor zouden NAVO-wapens letterlijk aan de Russische grens worden gestationeerd. Bovendien zouden miljoenen Russischsprekenden van hun moederland worden afgesneden en onder een vreemd gezag komen. Moskou kon niet anders dan dit afwijzen.

Toen de Russischtalige republieken zich onafhankelijk verklaarden en uit vrees voor zware repressailles door het Kiev-regime Poetin om hulp verzochten, stuurde Rusland troepen. Deze versie van de feiten wordt door de Amerikaanse oud-onderminister Paul Roberts uitdrukkelijk bevestigd. Die voegt er nog aan toe: “But the aggression lies with the West, not with Russia”

De zaak lijkt nu uit de hand te lopen sinds de Amerikaanse president Trump de indruk wekt dat hij zijn steun aan Oekraïne intrekt en de Europeanen dwingt om zelf verantwoordelijkheid te nemen. Trump, die als zakenman voornamelijk in de delfstoffen in de bodem van Oekraïne is geïnteresseerd, schijnt het aan te leggen op aan een akkoord met Poetin. Dat akkoord zou, zo lijkt het, bepalingen bevatten die vierkant indruisen tegen de stellingnames van de Europese politieke wereld.

Zoals bekend is die Europese politieke wereld zélf wel geïnteresseerd in de bodemrijkdommen van Oekraine, dat immers delfstoffen bezit die West- en Oost-Europa ten enenmale missen.

Sinds de Amerikaanse koerswending ten aanzien van Oekraïne is het Europese politieke wereldje dan ook in felle beroering.

Dat komt niet alleen door de menselijke invloed van Oekraïners die het oorlogstoneel ontvlucht zijn en met hun verhalen de westerse bevolking confronteren met het schrikwekkende gebeuren dat oorlog (altijd) is en daarmee de kranten helpen voorzien van commercieel vruchtbaar en spectaculair leesvoer, dat evenwel de gemoederen danig ophitst en de angsten aanwakkert. Al klinkt het NAVO-verhaal als zouden nà Oekraïne zelfs Polen en Duitsland in de klauwen van ‘de Rus’ terechtkomen weinig overtuigend, omdat diezelfde ‘Rus’ kennelijk veel moeite heeft om het relatief kleine, corrupte en weinig samenhangende Oekraïne onder de knie te krijgen en bijgevolg niet van grootsere plannen hoeft te dromen, het feit is wel dat de angst wordt aangewakkerd. En laat angst nu zowat de slechtse motivatie zijn om welke beslissing dan ook op te baseren.

De waarheid is bovendien voor de Europese elites nog minder fraai: de politieke klasse in West- en Midden-Europa heeft lang heel comfortabel onder de veilige Amerikaanse paraplu geleefd. Die paraplu valt nu weg en de politieke klasse, die onder de vorm van een ‘vredesdividend’ makkelijk de loyaliteit van de kiezer heeft kunnen kopen, staat nu met lege handen voor de opdracht om het Amerikaanse gat op te vullen.

Tegelijk ziet de EU-nomenklatura de kans schoon om in het genoemde Amerikaanse gat te springen omdat men in die middens de kans ziet de bevolking en de nationale politici een EU-staat door de strot te duwen.

Op de tenen getrapt

Het verhaal in de voorgaande paragraaf is echter onvoldoende om de plotse, zware ruk richting kernbewapening van een Europees leger te verklaren. Niet dat sommige EU-milieu’s daarvan al niet veel langer dromen, maar de stap van een overtuigende defensie naar een heus kernarsenaal van planetaire betekenis lijkt toch wel héél groot. De legers van de EU-landen bij elkaar tellen zo’n 2.000.000 militairen. Mits een goede organisatie en dito bewapening overtreft zo’n leger het Russische met een factor 2.

Er klopt dus iets niet.

Kijken we even naar de psyche van de hoofdrolspelers.

Vooreerst is daar de politieke klasse in West-en Midden-Europa. Die staat nu voor eigen tribune met de billen bloot. Ze hebben het niet zien aankomen. Ze hebben zich de hele tijd met zaken bezig gehouden die nu minder belangrijk blijken, zoals daar zijn de strijd tegen extreemrechts, de opvang van de lieve immigranten, de strijd tegen discriminatie, de strijd voor al die genders die er tegenwoordig zijn. En nu blijkt het dat ze verwaarloosd hebben hun bevolking te beschermen tegen een heel klassiek soort gevaar: een militaire inval.

Ook de media hebben behoorlijk wat boter op het hoofd, want ook zij hadden zich veilig onder de Amerikaanse paraplu genesteld en moeten nu bekennen dat ze niet alleen onaandachtig zijn geweest, maar bovendien verwaarloosd hebben de bevolking te waarschuwen of op langere termijn te denken. Ze zijn integendeel kritiekloos meegegaan in luxueuze modernistische fantasietjes.

En dan is er het publiek in West- en Midden-Europa, dat met de jaren in de waan was geraakt dat de kusten aan alle kanten veilig waren en hen niets meer kon overkomen.

Maar het houdt niet op. Het gestook in Oekraïne deed de harten van de regisseurs van de EU-expansie in oostelijke richting – dezelfde richting nota bene die Hitler en Napoleon op het oog hadden –  al sneller kloppen.  Zelfs Georgië stond al op het lijstje. ‘De Rus’ dreigt daar nu een stok voor te steken. Geen wonder, want Rusland zou zelf van de Zwarte Zee zo goed als totaal zijn afgesloten.

En dat alles speelt zich af op het ogenblik dat het Grote Rijk uit het Oosten, China, steeds meer de rug opricht en werkt als een enorme stofzuiger die grote delen van de Europese industrie naar zich zuigt.

Geef toe: dat alles is nogal veel voor de hooghartige arrogantie van een oud continent dat eeuwenlang de wereld beheerste.

Dat hautaine wereldje is nu fameus op de tenen getrapt. Boos op de buitenwereld omdat die hen scherpe vragen stelt. Boos omdat hun expansionistische dromen in gevaar komen. Boos omdat al die modernistische verhaaltjes zoals woke, LGTB(xyz), een drammerig klimaatgedoe en dies meer de holheid van hun geliefkoosde vertelseltjes open en bloot in het daglicht stelt. Boos omdat ze vrezen dat de bevolking hen een zware prijs zal doen betalen.

Een uitstapje naar de psychologie

We kennen ze allemaal: adrenaline, noradrenaline, cortisol. En de kenners zullen verder aanvullen: serotonine, dopamine, oxytocine… Als mensen in stress leven, gieren deze stofjes door ons lijf, dat hierdoor in overdrive raakt. Het is als een wilde zee van hormonen en neuronale stofjes die ons overspoelt. En laat dat nu het gevolg zijn van het militaristisch geschreeuw dat in de media overal opklinkt.

Stress jaagt niet alleen de hormonen op en verduistert het rationele denken, het is nog eens ongezond ook. Door te leven in een wereld die bulkt van de stress worden mensen ziek en dat jaagt de stress nog eens extra omhoog.

Een tweede fenomeen, dat even algemeen is als het voorgaande, is dat van de algemene angst die in zo’n situatie ontstaat. We kenden het al uit de Covid-tijd. Toen ging het over een virus. Nu gaat het de hele tijd over agressie vanuit het oosten. Agressie roept altijd angst op. Een dier dat in de natuur dreigt te worden aangevallen zal meestal fel aan het vechten slaan. In een wereld waarin angsten jegens een gepercipieerde externe vijand worden opgeklopt, wordt de agressiviteit versterkt en verdiept de angst, waardoor de agressiviteit nog meer toeneemt. Daar is niets bijzonders aan: het is een natuurlijk proces.

Een derde verschijnsel is het onbewust zelfbedrog. Mensen worden niet graag geconfronteerd met onaangename dingen. Daar valt niet goed mee te leven. Zo komt het dat mensen gebruik maken van wat men afweermechanismen noemt. Voorbeelden hiervan zijn onder meer: verdringing (de feiten niet willen zien – het zogenaamde ‘vergeten’); loochenen (ontkennen dat men bij iets betrokken was); de dingen anders voorstellen; de aandacht afleiden; projectie (de tegenstander beschuldigen van wat men zelf zou willen)… Iedereen herkent dit soort fenomenen in de media, in de politiek en eigenlijk overal in het leven. Volgens de Amerikaanse psychiater George Vaillant maken mensen op dit gebied het hele leven lang een ontwikkeling door,  maar stopt de werking van deze processen nooit. Dit zelfbedrog stopt de weg naar de redelijkheid af.

Een volgend punt vloeit voort uit het genoemde feit dat Amerika decennia lang de veilige paraplu over Europa heeft getrokken – maar intussen Rusland altijd als vijand is blijven afschilderen, ook als dat onverantwoord was.

Dat heeft tot gevolg dat miljoenen Europeanen nog altijd in een soort Koude Oorlogssfeer leven – ook media en politici en niet te vergeten: de NAVO zelf, een hogelijk betrokken partij. Men kan zich voorstellen dat in deze onterechte (want achterhaalde) Koude Oorlogssfeer stress, angst en allerlei zelfbedrogsystemen welig tieren.

Doch die paraplu heeft op zijn beurt een onverwacht gevolg. We hebben in Europa altijd de luxe gehad om van het conflict weg te kijken, want de Amerikanen haalden de kastanjes uit het vuur. Daardoor konden we zorgeloos leven.

Maar men doet er altijd beter aan de feiten volledig onder ogen zien. Uit een studie van de Vrije Universiteit Amsterdam blijkt dat het stelselmatig wegkijken van confrontaties leidt tot opgekropte emoties, zoals woede en frustratie of diep wantrouwen. Die kunnen uiteindelijk tot emotionele uitbarstingen leiden. Er is bovendien bewijs dat wie zich helemaal instelt om een gevaar te vermijden, dat gevaar daardoor juist neigt te overschatten en dus zélf extra-angst oproept. Dat werkt zo op individueel niveau, maar werkt ook collectief door. Zodoende is de resultante van dit verhaal dat we nu wellicht feller reageren dan nodig is.

Internationale onderzoeken tonen voorts aan dat deze verdrongen emoties niet alleen nare psychologische gevolgen hebben, maar ook fysiek kunnen doorwerken. Langdurige onderdrukking van emoties kan leiden tot verhoogde bloeddruk en een verhoogd risico op hart- en vaatziekten. De bevolking wordt geconfronteerd met de gevolgen van het wegkijken door de elites en wordt nu door al die doemboodschappen nog zieker.

Tenslotte: Het schijnt de westerse elites nog steeds niet te dagen dat ze vast zitten in een hautain superioriteitscomplex en dat ze niet het recht hebben om vanuit een neokolonialistische geest andere hoog ontwikkelde volkeren de les te spellen of ‘even mores te leren’. Maar de bevolking zelf ervaart dat niet altijd zo en vertrouwt haar eigen elites niet langer.

Een psychologische heksenketel

Men moet echt geen groot geleerde zijn om in te zien dat een bevolking die dagelijks voluit onderhevig is aan de werking van hoger genoemde emotionele processen finaal de soep inrijdt. En het kan alleen maar erger worden. Altijd weer zullen ontkenningen van droge feiten noodzakelijk zijn om het eigen narratief in stand te houden, omdat het psychologisch te moeilijk is om dat narratief te verlaten.

Een voorbeeld zal duidelijk maken wat bedoeld wordt. Als men – de media en de politiek, en bijgevolg de hele bevolking – zouden erkennen dat Oekraine nu eenmaal geen etnisch homogene staat is dus ook niet als zodanig moet behandeld worden, dan zou het inzicht kunnen groeien dat een soort van ‘federalisering op z’n Belgisch’ nieuwe perspectieven kan bieden. Maar zelfs het erkennen van dat nochtans simpele feit is voor een opgehitste en overprikkelde bevolking al onmogelijk en totaal onbespreekbaar. Het idee zelf is onverdraaglijk want Rusland moet en zal op de knieën gaan: de droom van Macron.

Dit is als een psychologische heksenketel die op overkoken staat.

Een ander narratief

Vrede vereist een ander denken dan oorlog.

In de relatie met Rusland speelt de herinnering aan de koude oorlog een essentiële rol. Dat was de tijd dat de communistische Sovjet-Unie haar maatschappelijk model over de hele wereld wou verspreiden en daarbij een conflict op leven en dood uitvocht met het Angelsaksisch kapitalisme.

Die Sovjet-Unie is als politieke constructie ter ziele gegaan. De herinnering eraan jammer genoeg nog lang niet. Niet in het Westen en niet in Oekraïne. Maar als we zélf niet kunnen accepteren dat de oude vijand niet langer bestaat, zullen we de Oekraïners nooit kunnen overtuigen om op een andere manier naar hun buren te kijken.

Dat is dus wat bedoeld wordt met een vredesnarratief: op andere manier naar elkaar kijken, rekening houdend met elkaars geschiedenis. In plaats van domweg uit te gaan van een vijandbeeld – of simpelweg het beeld van een ‘te veroveren gebied’ zoals sommige Angelsaksische groepen – moet men uitgaan van de idee dat Rusland een enorm land is met geweldige mogelijkheden waarmee men intens handel kan drijven.

Dat vereist zelfvertrouwen en assertiviteit. En, inderdaad: ook een geloofwaardige verdediging. Maar dan wel met het enige échte doel voor ogen: normale relaties onder normale staten.

Jawel, we moeten in Europa zelf onze verantwoordelijkheid nemen. Maar niet vanuit een schijnheilig superioriteitsgeloof. Wij zijn niet beter dan al die anderen!

Eerlijke handel is nu in ons centraal belang, niet oorlog. Handel met Rusland, dat zoals wijzelf in Eurazië ligt en het dominerende deel van Oot-Europa vormt.

Het wordt tijd dat we onze primitieve driften beheersen en dat het verstand terugkeert.

Jaak Peeters

Maart 2025