Sedert de dagen van Ortega Y Gasset is het mode om de massificatie van de moderne westerse mens op de korrel te nemen. Legio zijn de schrijvers die zich zorgen maakten over het feit dat onze samenleving wegglijdt naar een massastaat. De idee steekt ook in bekende literaire werken zoals 1984 en de Heerlijke Nieuwe wereld. Heidegger maakte er zich in zijn Gelatenheid op zijn manier zorgen om.

Al Plato vond het nodig om van leer te trekken tegen de massastaat. Voor de Atheense wijsgeer geldt de democratie als de laagste staatsvorm, de tirannie uitgezonderd. De democratie is volgens hem de heerschappij van hen die weliswaar menen, maar niet echt kennen. Het is de maatschappij waarin spilzucht, vrijpostigheid, schaamteloosheid en persoonlijk genieten centraal staan.

Voor de Grieken, die een deugdencultuur pretendeerden, waren deze uitingen niet bepaald vermeldenswaard. Ze waren tekenen van pure decadentie, verwildering en doorzakken naar de laagste lagen van de menselijke natuur.

Menno ter Braak, de Noord-Nederlandse cultuurfilosoof die in Vlaanderen veel te weinig bekend is – wat een tekort is dat op rekening van de heersende Vlaamse intelligentsia moet worden geschreven – beschreef het nationaalsocialisme als een rancuneuze leer.  Daar valt veel voor te zeggen, tenminste voor wie, zoals schrijver dezes, alvast een groot stuk van Mein Kampf heeft gelezen. Uit dit werk spreekt inderdaad rancune. Wrok om wat het Duitse volk aan werd gedaan in die gehate wagon in 1918.

Maar volstaat dat alles om als uitgangspunt te dienen voor een aanval op de hedendaagse massademocratie, zoals die door Rob Riemen in diens De eeuwige terugkeer van het fascisme wordt ondernomen?

Precies omdat het fascisme een wrokkige reactie was van het Duitse volk tegen een inderdaad onrechtvaardig verdrag, is de staatsleer die eruit voortkomt sterk gedateerd.

Het is dus niet redelijk om het fascisme zonder meer naar onze dagen over te plaatsen, zoals sommige extreemlinkse groepjes doen. Deze laatsten presteren het nochtans om via zelfbenoemde toonaangevende kranten reclame te maken voor hun eigen rancuneuze opvattingen, voornamelijk onder de aantrekkelijke maar volstrekt valse titel s.e.x.

Niettemin publiceert Rob Riemen een pamflet, waarin hij beweert dat de hedendaagse Nederlandse massastaat de kiemen van het fascisme vertoont. Een beschuldiging die voor de moderne democraat hard aankomt. Want behoort in zekere zin niet vrijwel iedereen tot die massastaat?

Riemen heeft het over de halfbeschaafden, die hij verwijt niet te begrijpen dat een beschaafd mens de vreemdeling lief moet hebben, zoals het in de bijbel geschreven staat. Jaja: het gaat om Wilders. Wat had je gedacht? Nationaliteit is iets locaals en ‘daarom’ onbeduidend. Het universele: dat is het enige wat telt. Aldus Riemen en co. Thomas Mann schreef het toch ook zo? Alsof niet iedereen altijd locaal is. En alsof niet het grootste netwerk op ieder concreet punt locaal is. Aldus Bruno Latour in zijn Wij zijn nooit modern geweest.

Die halfbeschaafdheid: dat is overigens één van de grote verwijten die Riemen afleest bij Menno ter Braak, die het fascisme van zijn dagen een gebrek aan diepgang verweet. Daarmee stelde ter Braak zich helemaal in de stijl en de geest van vele schrijvers van die dagen, zoals de hierboven genoemde Gasset. En ja: Riemen denkt aan het Joodse drama van het bezette Nederland en de onbegrijpelijke vrijwillige vanzelfsprekendheid waarmee de modale Nederlander zijn Joodse medeburger aan de Duitse bezetter heeft overgeleverd.

Er is maar één probleem: dat verraad – een ander woord bestaat er toch niet voor? – werd dat voornamelijk gepleegd door die lieden, die Riemen als halfbeschaafd kwalificeert? Want er is geen enkele reden om aan te nemen dat de aangiften van medeburgers alleen maar door het gepeupel is gebeurd.

Als Riemen opkomt voor een cultuur van de adel van de geest en daarmee Plato kritiekloos napraat, dan blijkt de praktijk daarvan minder hoogstaand te zijn dan Riemen voorstelt. Het volstaat kennelijk niet om te preken dat men De Waarheid, De Schoonheid, De Rechtvaardigheid en dat soort hooggestemde idealen op het oog heeft. Er is ook zoiets als praxis. En die is moeilijk. Ook voor lieden die zichzelf niet tot de halfbeschaafden menen te moeten rekenen.

Nadien, als de uitslag van de wedstrijd voor eenieder bekend is, de lieden die ‘aan de overkant’ stonden afschilderen als halfbeschaafden is psychologisch weliswaar werkzaam, maar levert maatschappelijk niets aan.

De waarheid is De Grote Idealen niet buiten ons liggen, alsof ze op zichzelfstaande principes zijn die een eigen ontologie bezitten, zoals Plato meende. De waarheid is dat alléén het respect voor het wezen dat de mens werkelijk en concreet is ons op een goed spoor kan zetten en houden.

En daarmee zijn we inderdaad aanbeland bij de politiek van het midden van Aristoteles. Of bij de opvatting dat alleen een esthetische politiek soelaas kan bieden. Of bij Taylors politiek van de erkenning.

In zuivere achtenzestigstijl projecteren Riemen en zijn geestesgenoten de demonen in hun eigen ziel op de volksmens van vandaag. Die schrijven ze vervolgens dezelfde rancuneuze gevoelens toe, die de Duitse volksmens in de jaren twintig van de vorige eeuw inderdaad kenmerkten. Het ontgaat literatoren als Riemen dat de hedendaagse modale volksmens niet alleen niet door diezelfde rancunes beheerst wordt, maar dat hij bovendien gemiddeld genomen veel hoger geschoold is dan zijn historische pendant. Meer zelfs: ook de modale volksmens van vandaag is de vreselijke geschiedenis van de laatste Wereldoorlog niet vergeten. Oh neen! Zeer zeker niet! Nog steeds spookt die nachtmerrie door de gedachten van zovele, gewone volksmensen – gewoon, zoals wij allemaal zijn. Want hoevelen zijn er niet die een oom, een grootvader, een tante verloren hebben?

De associatie van het rancuneus geïnspireerde, historisch gedateerde fascisme met de hedendaagse massastaat door schrijvers van Riemen is, als het geen onverdraaglijke uiting van arrogantie en dus van misprijzen voor de feitelijke volksmens is, in ieder geval een uiting van onbegrip voor wat er in de hoofden van zovelen omgaat.

Niet zozeer rancune beheerst immers de geesten van de hedendaagse, massaal geletterde mens, maar onmacht. Onvermogen om in de concrete realiteit datgene te realiseren, wat schrijvers als Riemen in hun hoogdravende, wollige, neuzelige stijl pretenderen na te streven. Onmacht om op te treden tegen internationale kapitaalgroepen, die ons milieu en dat van onze kinderen tot eigen profijt kapot maken. Onmacht om ware democratie te doen heersen in een land waar de meerderheid door grendelgrondwetten en belangenconflicten gemuilkorfd wordt. Onmacht om wat te doen tegen de vreselijke ziekte die kanker heet. Onmacht om de misère weg te nemen, waardoor miljoenen geen andere uitweg zien dan in gammele bootjes de zee over te steken, in de hoop in Europa een fatsoenlijke levenskans te vinden.

Het is mode om het populisme hard aan te pakken. Natuurlijk bestààt dat populisme, want zoiets is van alle tijden. Maar over hoeveel mensen spreken we dan? De gemiddelde Vlaming – want de Riemensen zijn in Vlaanderen ook niet weg te slaan – weet heus wel beter.

Die modale, hardwerkende, met de beste bedoelingen bezielde, geletterde Vlaming de hele tijd lang onderspuwen met hese strijdkreten tegen een niet bestaand fascisme, is op z’n  zachtst onfatsoenlijk.

Het is onfatsoenlijk omdat het getuigt van een totaal gebrek aan respect voor de positieve krachten in de mens. In plaats van de modale Nederlander of dito Vlaming dag in dag uit met hoog opgeheven, van heilige opwinding trillende vinger te les te lezen, doet men er beter aan een beroep te doen op het gezonde verstand en vooral voor dat laatste ruimte en tijd te laten.

Al het gelamenteer tegen voorts dode spoken levert niets aan. Het verduistert de geesten, verhindert mensen de volheid van de werkelijkheid te zien en dreigt daardoor om te slaan in het even ongewenste tegendeel van het zo gehate fascisme: een dictatuur van een zelfbenoemde geestelijke elite.

Jaak Peeters

Februari 2011