Een rechtvaardige maatschappijordening

Plato’s De Staat omvat zowat één zesde van zijn hele oeuvre, en dat laatste is behoorlijk omvangrijk. De Staat is eigenlijk een utopie. Plato beschrijft daarin hoe hij denkt zijn ideale staat te kunnen realiseren. Een ideale staat is een staat waarin volstrekte rechtvaardigheid heerst. De Staat handelt, in tegenstelling met wat sommigen daarover denken, namelijk op de eerste plaats over de vestiging van een rechtvaardige samenleving. Kennelijk was dat al in de dagen van deze antieke schrijver een groot probleem.

 

Plato hoopte die rechtvaardige staat op de eerste plaats te bereiken via de weg van de opvoeding. Rechtvaardigheid verkrijg je volgens hem immers vooral door kennis. Als je maar wéét wat je te doen staat en hoe de zaken in elkaar steken, en als je van jongs af de goede attitude hebt geleerd, dan volgt de goede orde der dingen wel, lijkt Plato wel te denken.

Als hij Andimantos uitlegt dat, mits een goede opvoeding, de verantwoordelijken in een gemeenschap – Plato spreekt over ‘wachters’ – best uit zichzelf wel weten hoe ze zich moeten opstellen, dan bedoelt hij dat een gezonde samenleving zich niet hoeft weg te stoppen achter allerlei wetjes en reglementen. Van gezond denkende mensen mag men immers een gentlemanhouding verwachten: zij streven als vanzelf naar het goede en het rechtvaardige.

Onwillekeurig moet men daarbij denken bij het beroep op de Raad van State, dat men tegenwoordig voor alles en nog wat kan doen. Of men denkt aan de stortvloed van wetten, zo omvangrijk, dat niemand nog weet hoe ‘De Wet’ nu wel luidt – gesteld dat er wel iemand zou bestaan die dat überhaupt kan weten.

En dus lijkt het erop dat Plato’s idee dat een goede opvoeding boven alles verkieslijk is, diep hout snijdt.

Of Plato met deze simpele opvatting vandaag nog gelijk heeft, is toch voor enige twijfel vatbaar.

Maar weinigen zullen betwisten dat een goede opvoeding noodzakelijk is, in die zin dat zonder zo’n degelijke voorbereiding zowat alles in de gemeenschap overhoop zal liggen. Lang duren zal dat echt niet.

Maar het overplanten van de voorstellen van Plato naar onze tijd is toch erg problematisch. Plato’s wereld was immers veel simpeler dan de onze. Er bestond geen radio noch TV en de school was eenduidig: vakonderwijs, muziek – al betekende dat laatste veel meer dan in onze dagen , er behoorde bijvoorbeeld wiskunde bij – en gymnastiek. Er waren geen auto’s, geen vliegtuigen en de oorlogvoering was nog een ‘kunst’ waarin men zijn mannelijke moed kon tonen. Overigens voerde men vooral oorlog als er niet hoefde te worden gezaaid of geoogst, want dan was er geen tijd voor oorlog. ‘Opvoeden’ is onze dagen is dus een bezigheid met een totaal andere invalshoek dan bij de Antieke Grieken. Ouders kon men in die dagen nog verantwoordelijk stellen voor de kwaliteit van het opvoeding die ze aan hun kinderen gaven. Maar in onze tijd?

En daarom is het hedendaagse antwoord op Plato’s vraag of een rechtvaardige staatsordening niet het vanzelfsprekende gevolg is van een wijd verspreid, degelijk opvoedingssysteem, niet zo ondubbelzinnig.

Plato stond niet alleen met zijn wekroep om alles op de opvoeding te zetten. Zijn leerling en tegenspeler Aristoteles verschillende in dat opzicht niet van mening.

Er is echter nog iets anders dat onze situatie onderscheidt met de tijd van Plato en Aristoteles.

Voor de Grieken stond ‘de Staat’ gelijk met de stadstaat: Athene, Sparta, Korinthe enzovoorts. Plato spreekt daar in zijn De Staat slechts zijdelings over, maar die stadstaten waren homogene gemeenschappen. Die homogeniteit was voor de Antieken een vanzelfsprekend kader, waarbinnen de openbare activiteiten moesten geschieden. Voor Plato is die homogeniteit zelfs een nobel streefdoel dat als vanzelf bereikt wordt, als iedereen de opvoeding krijgt die bij zijn talenten past.

En ook Plato c.s. wisten best dat de Atheense stadstaat voor 90 procent bestond uit onvrijen, die part noch deel hadden aan het openbare leven. De aanwezigheid van deze groepen in de Atheense stadstad was voornamelijk de resultante van de Atheense expedities en vaak ook het gevolg van nogal curieuze handelspraktijken.

Toch of misschien precies daarom werd het ideaal van de Griekse homogeniteit door niemand betwist – zelfs niet door de Sofisten, die er toch in bestonden zowat alle vanzelfsprekendheden onderuit te halen.

Juist die homogeniteit staat in onze dagen, veel meer nog dan de opvoeding zelf, onder zware druk. Er zijn zelfs ideologen die nationale homogeniteit misprijzen. ‘Saai’, zeggen sommigen onder hen. Ik geloof dat het Jan Blommaert was, die deze kwalificatie wist toe te kennen. Als IK Deen, Portugees, Litouwer, Noor of Fin zou zijn, zou ik de betreffende ideoloog wel eens even op zijn plaats zetten: alsof al die genoemde landen ‘saai’ zouden zijn!

Wat dus de dominante staatsopvatting was in de Antiek – Griekse tijd, moet tegenwoordig veroverd worden – vooral door de vermaledijde Vlaamse nationalisten – op een politieke strekking, voor wie homogeniteit zoniet misdadig, dan toch minstens verwerpelijk is.

Ook de pers, aangevoerd door de onvermijdelijke BRT, verspreidt het idee dat heterogeniteit voorrang moet krijgen op homogeniteit.

Ik mag van persmensen niet eisen dat ze hun klassieken kennen – tenminste: tegenwoordig mag je dat niet meer eisen, na vijftig jaar knoeien met ons onderwijs en daarom ook, althans gedeeltelijk, met de opvoeding van onze kinderen. Maar het roept toch zware bedenkingen op dat de spraakmakende groepen in onze tijd een maatschappelijk ideaal verkondigen dat compleet het tegengestelde blijkt te wezen van wat de leermeesters van onze beschaving en de intellectuele virtuozen uit hun rangen eeuwenlang hebben voorgehouden.

Ik vraag me echt af wat zij, die duizend jaar nà ons zullen komen, over onze tijd zullen willen vertellen. En wat ze zullen denken als ze onze tijd en onze opvattingen vergelijken met de tijd en de opvattingen van de Oude Grieken.

Ik weet niet of dat voor ons positief zal uitvallen.

Jaak Peeters

Dec 2010

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *